Categorie: Luther

“Ga heen tot Mijn broeders en zeg tot hen: Ik vaar op tot Mijn Vader en tot uw Vader, tot Mijn God en tot uw God’ (Johannes 20:18, weergave 1530).

In deze christelijke broederschap heeft de ene broeder niet meer dan de andere. Het is echter wel waar dat ik en u dit niet zo kunnen vasthouden en geloven als de heilige Petrus, maar toch bezitten wij één en dezelfde schat. Twee mensen kunnen samen één portemonnee met geld hebben, hoewel de ene mens zwak is en de andere sterk. Het maakt evenwel geen verschil of de zwakke hand of de sterke hand de portemonnee vasthoudt. De huichelaars houden het voor hoogmoed als ik zeg dat ik de heilige Petrus gelijk ben en met hem hetzelfde geloof heb. Het is echter de ware nederigheid als ik mijzelf geen en Christus alle eer geef. Wat zij doen, is hoogmoed en ondankbaarheid, namelijk dat zij aan hun werken willen toeschrijven wat zij aan Christus moesten toeschrijven. Het is toch geen hoogmoed als ik aanneem wat mij geschonken wordt? Als ik een geschenk niet aanneem, maar het veracht, dat is veel eerder hoogmoed te noemen! Op die manier is het ook geen hoogmoed als een bedelaar een jas aanneemt van iemand die kleding genoeg heeft. Zo zegt Christus ook: “Vrees niet, gij kleine kudde, want het is uws Vaders welbehagen u het Koninkrijk te geven”. (Lukas 12:32). Hij wil het u geven! Houd de zak maar op en ontvang wat Hij u geven wil en graag geeft. Een bedelaar zal vast niet weglopen als men hem een stuk brood wil geven. Loopt hij echter wel weg, dan moet men niet zeggen dat hij dit uit nederigheid gedaan heeft.

Anhang zu den Predigten des Jahres 1530, vgl. WA 32, 550, 31 – 551, 9

Door lijden tot heerlijkheid

Altijd scherp ik u in en herinner u eraan dat de woorden van de Heilige Schrift, woorden van geloof, hoop en liefde zijn. Daardoor worden we in Christus onderwezen, zodat we niet in iedere angst en vrees vallen en ondergaan. Dit Woord immers – zoals de apostel in Romeinen 15:4 zegt – is tot onze lering en troost geschreven, opdat wij door geduld hoop zouden hebben. Het is echter heel moeilijk en een werk van Gods genade dat men gelooft. Dit betekent: dat God ons het hoofd opheft en ons kroont midden in de aanvallen van dood en hel, namelijk dán als de uitkomst verborgen is, en ons niets anders voor ogen staat dan uiterste wanhoop en een God Die niet schijnt te verlossen.

Op die manier worden wij onderwezen om tegen hoop op hoop te geloven (Romeinen 4:18). Deze wijsheid van het kruis is in onze dagen bovenmate zeer verborgen in een diep geheimenis. Toch is er geen andere weg naar de hemel dan door dit kruis van Christus! Daarom moeten wij op onze hoede zijn dat niet het leven van doen en laten, met haar werken, én het beschouwende leven met haar overdenkingen, ons zouden bekoren. Zowel het een als het ander is heel lieflijk en rustig – daarom echter ook gevaarlijk! Dit is dan ook de reden dat dit leven altijd door het kruis ingetoomd en door tegenheden verstoord moet worden. De weg van het kruis echter is aller-pijnlijkst. Zalig de mens die dit verstaat.

Operationes in Psalmos, 1519-1521, vgl. WA 5, 84, 34 – 85, 5, (volgens weergave W 2, 4, 318).

N.B. De afbeelding en de tekst zijn mij ter beschikking gesteld door dhr.H.C.van Woerden.

Hij schreef mij het volgende: “Mag ik mij even voorstellen: ik ben H. C. van Woerden (Lunteren) en besteed veel tijd aan het vertalen van Luther uit het oud-Duits. Bij voorkeur uit geschriften die nooit in het Nederlands verschenen zijn. Verder houd ik een distributielijst bij voor het mailen van Luthercitaten aan belangstellenden. Luther staat nu toch al sterk in de belangstelling wegens het opkomende herdenkingsjaar van de Reformatie in DV 2017.

Wilt u regelmatig een tekst van Luther ontvangen, ga dan naar http://www.maartenluther.com of stuur een bericht naar  info@maartenluther.com

Van Maarten Luther zijn veel liederen opgenomen in het Liedboek der Kerken:

Gez. 24  Jesaja, de profeet, zag in de geest
Gez .48  Vater unser im Himmelreich
Gez.122  Nun komm der Heiden Heiland (Kom tot ons, de wereld wacht)
Gez.133  Vom Himmel hoch da komm ich her
Gez.142  Gelobet seist Du Jesu Christ
Gez.146  Dies ist der Tag, den Gott gemacht
Gez.165  Christ unser Herr zum Jordan kam
Gez.203  Christ lag in Todesbanden
Gez.204  Jesus Christus, unser Heiland
Gez.239  Komm Gott, Schöpfer, Heiliger Geist
Gez.240  Komm Heiliger Geist, Herre Gott
Gez.241  Nun bitten wir den Heiligen Geist
Gez.272  Mitten wir im Leben sind
Gez.310  Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort
Gez.331  Wir glauben all an einem Gott
Gez.354  Gott sei gelobet und gebenedeiet
Gez.401  Ein feste Burg ist unser Gott
Gez.402  Nun freut euch lieben Christen Gmein

Naast deze 18 zijn nog 21 liederen van Luthers hand overgeleverd. Het is jammer, dat enkele bekende Luther-liederen ons Liedboek niet hebben gehaald. Waarom, dat weet ik niet. Misschien was er geen dichter gevonden om de Luther-tekst zingbaar te vertalen? Ik noem bijvoorbeeld “Aus tiefer Not schrei ik zu Dir“.

Hoe is de theoloog Luther tot de poëet van zulke mooie liederen geworden? Ik denk in de eerste plaats, omdat hij zelf van zingen hield. Maar dan ook van de Gemeentezang. Het Evangelie moet uitgezongen worden! Want waar het hart vol van is, daar vloeit de mond van over!

Toen Luther predikant in Wittenberg was, zag hij de grote behoefte van het kerkvolk. Als God met ons spreekt in de kerkdienst, dan moeten de mensen antwoorden in gebed en lofgezang. Maar er waren nauwelijks zingbare liederen voorhanden in de toenmalige kerk. Want in de godsdienst van de Middeleeuwse Kerk zong de priester, de monniken, het koor. Maar niet de Gemeente! Daarom vroeg hij zijn vrienden nieuwe liederen te dichten, die het Evangelie zouden verkondigen. Toen dat naar zijn zin niet goed lukte, is hij zelf aan de slag gegaan. In 1524 kwam het eerste bundeltje uit, met 8 liederen, waarvan 4 door Luther gedicht. In het boekje schreef Luther een soort voorwoord: “Die Musik ist die beste Gottesgabe. Durch sie werden viele und grosse Anfechtungen verjagt. Musik ist der beste Trost für einen verstörten Menschen, auch wenn er nu rein wenig zu singen vermag. Sie ist eine Lehrmeisterin, die die Leute gelinder, sanftmütiger und vernünftiger macht.”  Luther’s liederen hadden zo’n “impact”, dat zij zelfs op de markt gezongen werden. Het waren echte volksliederen geworden, vooral voor de gewone mensen. Luther’s tegenstanders moesten verbaast en tegelijk ook woedend erkennen, dat zijn liederen meer mensen tot het Evangelie hadden gebracht dan zijn preken.

Luther’s lijflied was: Nun freut euch, lieben Christen G’mein (Gez.402 Liedboek). Daarin bezingt hij, hoe het met hem gegaan is. Hij was een verloren mensenkind:

De duivel had mij in zijn macht,

De dood stond mij voor ogen;
De schulden hebben dag en nacht
Zwaar op mijn ziel gewogen.
Steeds dieper zonk ik in ’t moeras,
Omdat ik niets dan zonde was
In ijdelheid geboren.

Mijn werken brachten mij geen baat,
Hun grond was boos begeren;
Mijn vrije wil was niets dan haat
Tegen de wil des Heren.
Zo raakte ik in angst en nood,
In wanhoop erger dan de dood,
Ter helle moest ik varen.

Maar in de coupletten, die daarop volgen, komt er een ommekeer, dank zij Jezus Christus en het werk, dat Hij voor ons volbracht heeft. U moet het zelf maar eens lezen! Laat dit tenslotte een les zijn voor iedereen die nog niet tot het geloof gekomen is! Zoals het mij vergaan is, zingt Luther, zo zal het u ook vergaan, want zó zegt de Heer:

“Wat Ik gedaan heb en geleerd,
Zult gij ook doen en leren,
Opdat mijn Vader wordt geëerd,
Zijn Rijk zal triomferen;
En loop niet ’s werelds wijsheid na,
Dat niet uw schat verloren ga,-
Laat u door Mij gezeggen.”

(Aldus de mooie vertaling van Ad den Beste en Jan Wit)

Op dit schilderstuk van Lucas Cranach, een vriend van Luther, uit 1565, zien we hoe in plaats van de apostelen enkele evangelische theologen, waaronder Luther zelf en zijn vriend Melanchton het Avondmaal bedienen.

In de Kleine Katechismus uit 1529 beschrijft Luther waar het in het Avondmaal om gaat: “Het sacrament van het altaar is het waarachtige lichaam en bloed van onze Here Jezus Christus, dat Hij ons met brood en wijn te eten en te drinken geeft.” Wat heeft zulk eten en drinken dan voor zin? “Dat laten ons de woorden zien: voor u gegeven en vergoten tot vergeving van zonden; namelijk dat ons in het sacrament vergeving van zonden, leven en zaligheid door zulke woorden gegeven wordt; want waar vergeving van de zonden is, daar is ook leven en zaligheid.”

Luther is tot deze woorden gekomen na een lange strijd in de kerk. Het ging hem immers om het verstaan van het Avondmaal vanuit de Bijbel. Toen hem de ogen open gingen voor Gods rechtvaardiging, dat God de zondaren rechtvaardig maakt door hen de zonden te vergeven, toen begreep hij dat dit ook de betekenis van het Avondmaal moest zijn.

In de loop der geschiedenis was het Bijbelse begrip van het Avondmaal veranderd. Sinds de dertiende eeuw mochten de leken niet meer uit de beker drinken. Het werd zelfs verboden op het concilie van Konstanz! Het Avondmaal mocht alleen door een gewijde priester bediend worden. Hierdoor werd de afstand tussen priester en leek nog vergroot. Het belangrijkste punt, waar Luther tegen streed, is, dat het Avondmaal als een offerhandeling werd beschouwd: het offer van Christus op Golgotha wordt in dit “misoffer” op onbloedige wijze herhaald door de priester. Zo’n misoffer maakte een mens zalig, zelfs kon het de gestorvenen beschermen tegen het vagevuur. Het misoffer werd dus als een middel gebruikt tegen allerlei kwalen en ziekten en rampspoeden. En daarom werd het steeds meer gebruikt. Het werd bijna een hele industrie. Eén altaar in de kerk was al lang niet meer genoeg, er kwamen er tientallen bij. En bij al die altaren hoorden priesters om de mis te “lezen”. Iemand heeft het zó beschreven: “Op het eind van de 15e eeuw dienden in de St. Elisabethkerk in Breslau aan 47 altaren 122 altaristen (priesters) en in de St. Magdalenenkerk aan 58 altaren 114 altaristen. Elke honderdste inwoner van de stad Breslau was altarist.”

Hoe zag men de verandering van brood en wijn in lichaam en bloed van Christus? Hiervoor ging men uit van de filosofie van Aristoteles, die onderscheidde tussen substantie en verschijningswijzen (accidentia). De substantie van brood en wijn veranderde dus in lichaam en bloed van Christus, waarbij alleen de “accidentia” (uiterlijke kant) behouden bleef. Als gevolg hiervan moest men uiterst voorzichtig met brood en wijn omgaan. De beker moest helemaal leeg gedronken worden en het brood (de hosties)  moest bewaard worden in een speciaal “huisje”, de tabernakel, die dan weer door de gelovigen vereerd werd. Ter vergelijking: bij Protestanten wordt het overgebleven brood na het Avondmaal uitgestrooid in de kerktuin voor de vogels!

Het Heilig Avondmaal heeft zich derhalve in de loop der tijden ontwikkeld van een eenvoudige maaltijd van Jezus met Zijn discipelen tot een cultische offerhandeling van de priesterkerk. In het middelpunt van heel het gebeuren staat niet meer de Gemeente, het gezamenlijke eten en drinken aan de tafel van de Heer, maar de offerhandeling van de priester. Daarmee is men heel ver van de Bijbelse wortels komen staan, aldus Luther. Voor hem moet Christus hier centraal staan. Hij beschrijft zijn visie in zijn boekje “Von der babylonischen Gefangenschaft der Kirche” (1520). De naam al laat horen, hoe Luther er over denkt. De kerk zit gevangen! En moet daaruit bevrijd worden! Het Evangelie spreekt van goddelijke belofte en menselijk geloof. “Drinkt ALLEN daaruit”, zo staat in Matth. 26,27. Daarom is het goddeloos om het gewone kerkvolk de beker te ontnemen. De monopoliepositie van de priester is ook uit de boze, een menselijke aanmatiging. En dan de leer van de verandering (de transsubstantiatie) in de R.K. Kerk, dat is filosofie en zeker niet Bijbels. Laten we toch gewoon naar de Bijbel luisteren, waar staat: “Dit is mijn lichaam, dit is mijn bloed.” Laten we nemen zoals het daar staat. God en mens komen daar samen, zoals dat ook in Christus gebeurt. Het is een goddelijk mysterie.

Geen wonder, dat Luther fel gekant was tegen de opvatting van het misoffer. Het is een al te menselijke vormgeving, dus mismaking, van wat de Bijbel bedoeld heeft met het Heilig Avondmaal. Begrijpelijk, dat hij ook de zgn. dodenmissen en alle nevenaltaren afschafte. De R.K. kerk nam hem dit niet in dank af, want daarmee liepen de inkomsten van de kerk drastisch terug.

Voor Luther betekent de Doop het oude leven vaarwel zeggen en opstaan tot een nieuw leven. Hij gaat daarvoor uit van het Griekse woord “baptismos”, dat onderdompeling betekent. Het gaat terug tot de doop van Johannes de Doper, die de mensen (ook Jezus!) doopte in de Jordaan door ze volledig onder te dompelen en daarna uit het water op te trekken. Zo gaat het ook nog bij de Baptisten en in Pinksterkerken, waar ze in het kerkgebouw een bad hebben voor de doop. Zó ziet Paulus het ook in Romeinen 6: “Wij zijn dan met Hem begraven door de doop in de dood, opdat, gelijk Christus uit de doden opgewekt is door de majesteit des Vaders, zo ook wij in nieuwheid des levens zouden wandelen” (vs.4). Voor Luther betekent de doop dan ook een dagelijks sterven aan de zonde en opstaan in de genade van God. “Die Sünde wird in der Taufe ganz vergeben, nicht so, dass sie nicht mehr da sei, sondern dass sie nicht zugerechnet wird.”. Ook als je de doop hebt ontvangen blijft een mens nog zondigen, maar het wordt hem door de genade van God niet meer toegerekend. Het verplicht ons wel om tegen de zonde te vechten! Want we zouden de doop eens kunnen verliezen! Het is een genade van God, maar een mens kan die genade wel verwerpen! Daarom zijn de zogenaamde Wederdopers, met wie Luther een hevige strijd gevoerd heeft, voorstander van de volwassenendoop. Volwassenen weten wat ze doen, juist als ze zich laten dopen! Zij weten, dat voor de Doop geloof nodig is. Had Jezus niet gezegd: wie gelooft en zich laat dopen, die zal behouden worden! Kinderen kunnen nog niet geloven. Daarom kunnen ze zich ook niet verantwoordelijk voelen voor hun doop. Is het dan een wonder, dat ze later die doop verwerpen? Maar zó mag het toch niet zijn, zegt Luther. Doop en geloof horen wel bij elkaar, natuurlijk, maar toch niet zó, dat het geloof van de mens de doop pas echt en waar maakt. Dan zou de doop afhankelijk worden van de mens. Dat riekt naar werkheiligheid! De doop wordt dan een prestatie van de mens! Nee, zegt Luther, de doop draagt wel het geloof van de mens, maar niet andersom, dat het geloof van de mens de doop pas waar maakt. Ook niet zoals in R.K.kerk, waar de erfzonde bij de doop zó wordt vergeven, dat de gedoopte niet meer een echte zondaar kan zijn. Wanneer hij zwaar zondigt, helpt de doop alleen niet meer, dan is daarbij ook het sacrament van de boete nodig,. als een soort plaatsvervanging en vernieuwing van de doop. Luther vindt, dat de doop op zo’n manier iets magisch krijgt. Nee, het is en blijft altijd een daad van God aan de mensen om hen te vernieuwen en in staat te stellen tegen de zonde te vechten. We mogen uitgaan van de goddelijke belofte: “Wie gelooft en zich laat dopen, die zal zalig worden, maar wie niet geloofd, zal veroordeeld worden” (Markus 16, 16). Doop en geloof horen dus bij elkaar, evenals ongeloof en veroordeling. Wanneer je na de doop in ongeloof vervalt, moet een mens boete doen. De boete is dan eigenlijk een vernieuwing van de doopgelofte.

In de “Kleine Katechismus” (1529) legt Luther het zó uit: op de vraag “Wat betekent dan zulk een waterdopen?” antwoordt hij: “Es bedeutet, das der alte Adam in uns durch tägliche Reue und Busse soll ersäuft weden und sterben mit allen Sünden und bösen Lüsten; und wiederum täglich herauskommen und auferstehen ein neuer Mensvh, der in Gerechtigkeit und Reinheit vor Gott ewiglich lebe.” Daarna volgt de genoemde tekst uit de Romeinenbrief (6, 4).

De bediening van de Doop heeft Luther dus niet veranderd. Die is hetzelfde gebleven als hij eeuwen lang geweest is. Dit is nóg geen geschilpunt tussen de kerken. Daarom was er indertijd ook zo veel commotie, toen prinses Irene bij de overgang naar de R.K. Kerk zich in Rome liet “overdopen”. De Doop, die zij in de Hervormde Kerk had ontvangen was ook in de R.K. Kerk geldig. Dit wordt tegenwoordig van beide kanten volmondig erkend. Toch komt het nog wel voor, dat iemand, die in de Hervormde Kerk gedoopt werd, bij overgang naar een Pinkstergemeente opnieuw gedoopt wordt. Dit heeft ook te maken met een verschil in zienswijze op de Doop: kinderdoop of volwassendoop.

Van de zeven sacramenten in de R.K. Kerk nam Luther er twee over, de belangrijkste: Doop en Avondmaal. Die worden in de R.K. Kerk ook als belangrijkste gezien (de zgn. sacramenta majora), terwijl de overige vijf op deze 2 sacramenten betrokken zijn ( de zgn. sacramenta minora).

We hebben al gesproken over Luthers geloofszekerheid. Een mens wil gelukkig worden. Daar gaat het dan ook om bij Luther: om zijn persoonlijke heil. En dat krijgt hij alleen, wanneer hij in de goede verhouding tot God staat. Hoe komt een mens in die verhouding? Door Christus te kennen en lief te hebben en te volgen! Daarom is de verkondiging van het Evangelie zo belangrijk: het maakt mensen gelukkig, omdat ze Gods genade mogen ontvangen. Dit zijn Luthers eigen woorden:

“Durchs Evangelium wird uns kundgetan, was Christus sei, dass wir Ihn lernen kennen, also dass Er unser Heiland ist, nimmt von uns Sünde und Tot und hilft uns aus aller Unglück, versühnet uns gegen den Vater und machet uns ohne unsere Werke fromm und selig. Wer nun Christus nicht also erkennt, der muss fehlen (irregehen). Denn ob du schon weisst, dass Er Gottes Sohn ist, gestorben und auferstanden, und sitzet zur Rechten des Vaters, so hast du dennoch nicht recht Christus erkannt, hilft dir auch noch nicht, sondern du musst das wissen und glauben, dass Er es alles um deinetwillen getan hat, dir zu helfen.”

Hoe het geluk van de mens samenhangt met Christus, Die ons gered heeft, laat dat prachtige lied van Luther zien, dat gelukkig ook in ons Liedboek is opgenomen: Gez.402 Nun freut euch lieben Christen g’mein. In de verzen 5 t/m 8 beschrijft Luther, hoe God Zijn heil op aarde gebracht heeft voor zondige mensen:

Hij sprak tot Zijn geliefde Zoon:
“Ik kan ’t niet langer lijden;
Nu is het tijd, verlaat Mijn troon
En stel U aan zijn zijde;
Sta voor hem in als bondgenoot,
Verdelg de zonde en de dood
En laat hem met U leven.”

De Zoon deed naar Zijn Vaders wens;
En uit een aardse moeder
Geboren, zoals ieder mens,
Werd Hij mij tot een broeder.
Zo nam Hij mijn gedaante aan
Om satans eigenwaan te slaan,
Hem in de val te lokken.

Hij sprak tot mij: “Zie, het is nu
De kentering der tijden.
Ik heb Mijn leven veil voor u,
Ik Zelf zal voor u strijden.
Want Ik ben d’ uwe, gij zijt Mijn,
En waar Ik ben, daar zult gij zijn,
Geen vijand zal ons scheiden.”

“De vijand zal Mij ’t hartebloed,
Het leven zelfs ontroven,-
’t is u ten goede, en daar moet
Gij rotsvast in geloven.
Mijn leven overwint de dood,
Mijn onschuld delgt uw schulden groot,
En zo zijt gij behouden.”

Luther had een sterk Godsgeloof, dat is vertrouwen in God. In zijn wereld hoorde God er ook gewoon bij. Iedereen geloofde wel in God. Het kon gewoonweg niet bestaan, dat er aan het bestaan van God getwijfeld werd. Voor Godloochenaars was er in die wereld geen plaats.

Dat is vandaag wel anders! Veel mensen vragen zich af: bestaat God wel? En als er een God bestaat, waar is Hij dan? Als Hij almachtig is, waarom gebeuren er dan zulke verschrikkelijke dingen in de wereld? Waarom grijpt God niet in? Is God dan wel rechtvaardig? Er zijn zelfs dominees, die moeite hebben om in God te geloven.

Voor Luther waren dat geen vragen. Nee, zijn grootste probleem was: hoe krijg ik een goede relatie met God? Dat God bestaat, daar twijfelde hij niet aan. Maar aan zichzelf twijfelde hij: hij, de grote zondaar, mag en kan die wel bestaan vóór God? En op deze prangende vraag vond hij een antwoord in de brieven van Paulus. Ja zeker, zondige mensen mogen bestaan vóór God, want God rechtvaardigt hen! God is barmhartig en vergeeft hun zonden. Daarvoor is Jezus Christus gestorven. Daarvan spreekt dat prachtige lied van Luther:

Een vaste burcht is onze God,
Een wal, die ’t kwaad zal keren;
Zijn sterke arm houdt buiten schot
Wie zich niet kan verweren.

Jezus Christus is ‘t,
De Heer van ’t heelal,
Die overwinnen zal,-
God Zelf staat ons terzijde.

Gods heilig Woord alleen houdt stand,
Gods waarheid zal ons staven.
Hij leidt ons en met milde hand
Schenkt Hij Zijn geestesgaven.
Al rooft de tiran
Ons wat hij maar kan,
Ons goed en ons bloed,-
Laat hem zijn overmoed!
Gods rijk blijft ons behouden.

(Gezang 401 Liedboek der Kerken)

Het laatste vers zal u beter bekend zijn in de oude vertaling:

Gods Woord houdt stand in eeuwigheid
En zal geen duimbreed wijken.
Beef, Satan! Hij, die ons geleidt,
Zal u de vaan doen strijken!
Delf vrouw en kind’ren ’t graf,
Neem goed en bloed ons af,
Het brengt u geen gewin:
Wij gaan ten hemel n
En erven Koninkrijken!

(Gez.96 Oude Hervormde Bundel)

Maar hoe je’t ook vertaalt, duidelijk klinkt door de grote geloofszekerheid van Maarten Luther. Hij is zich er van bewust in alles wat hij doet vóór God te staan: CORAM DEO (= vóór God, vanwege God, ter wille van God, met betrekking op God). Hij laat daarbij God in Zijn waarde! Als Degene, Die naar ons toekomt en zonder Wie geen mens leven kan. De mens heeft God nodig! Hij is op God betrokken! De mens heeft een hang “naar Boven”. De vraag is alleen: hoe vult hij dat in? Er zijn ook afgoden, zoals geld en goed en positie. Veel mensen geven hun ziel en zaligheid aan die afgoden. Luther gebruikt hier het beeld van een rijdier, dat door verschillende personen wordt bereden. Nu eens zit God op het zadel – dan gaat het de goede richting uit-, dan weer de satan, een valse god, die het dier te pletter rijdt.

Om God te leren kennen, moeten we in het Woord van God gaan lezen. God is Schepper. God schept “uit het niets”. Dat gebeurt nog elke dag. God schept niet alleen uit het niets, Hij schept zelfs uit tegenstellingen: het leven uit de dood, liefde en vrede uit vijandschap, het goede uit het slechte. Door het geloof worden God en mensen aan elkaar verbonden. Alleen door het geloof. Een mens kan niet op zichzelf tot God komen, ik bedoel door goed z’n best te doen en zo, via goede werken. Dat noemt Luther “eigengerechtigheid”. Sola Fide, Sola gratia (alleen door het geloof, alleen door Gods genade).

Hoe dat gaat, laat Luther horen in een herdichting van Psalm 130:

Bei Dir gilt nichts denn Gnade und Gunst,
Die Sünde zu vergeben,
es ist doch unser Tun umsonst
auch in dem besten Leben.
Vor Dir niemand sich rühmen kann,
Des muss Dich fürchten jedermann
Und deiner Gnade leben.
Darum auf Gott will hoffen ich,
Auf mein Verdienst nicht bauen;
Auf Ihn mein Herz soll lassen sich
Und seiner Güte trauen,
Die mir zusagt sein wertes Wort;
Das ist mein Trost und treuer Hort,
Des will ich allzeit harren.

In de kerk van toen (en nu nog in de Rooms-katholieke Kerk) kon je als monnik of priester niet getrouwd zijn. Je legde dan de kuisheidsgelofte af en was verplicht tot “celibaat” (ongetrouwd blijven). Zo is het ook met Luther gegaan.

In de vroegchristelijke kerk was het nog niet zo. We horen niet van ongetrouwde apostelen en ambtsdragers. Er staat in 1 Timotheüs 3, 3, dat een bisschop de man moet zijn van één vrouw. Het kwam dus zelfs voor dat ambtsdragers meerdere vrouwen hadden. Toen de kloosters opkwamen en invloed kregen, werd meer waarde gehecht aan het celibaat, als een navolging van de Heiland, die ook niet getrouwd was. Het was tegelijk ook een soort protestactie tegen de kerk, die toen steeds meer verwereldlijkt werd. Rijkdom en ook vrouwen kregen daar een steeds grotere plaats. De monniken preekten armoede en je helemaal geven in navolging van de Heer. De eis om zo te gaan leven klonk steeds luider in de kerk. Pas in de elfde eeuw werd het celibaat officieel verplicht voor alle priesters.

We hebben al gehoord, dat Luther geen onderscheid wilde maken tussen geestelijken en gewone kerkmensen. Als je dus de geestelijken het huwelijk verbiedt, dan moet je dat alle gelovigen doen. En andersom geldt hetzelfde: als het de gewone kerkmensen wordt toegestaan om te trouwen, dan moeten ook de geestelijken kunnen trouwen. Dit was uit het hart gegrepen van veel mensen, ook van monniken en nonnen in de verschillende kloosters. Hierdoor traden velen uit. Ook veel medestanders van Luther, die priester waren, gingen trouwen. Maar Luther zelf maakte nog geen aanstalten daartoe. Hij was zo lang alleen geweest en inmiddels ook al de veertig gepasseerd. Wie zou zo’n oude man nog willen hebben? (met veertig was je toen al oud!).

Hij werd daarbij door de omstandigheden geholpen. Zijn geschriften werden gelezen door nonnen in een klooster Mariënthron in Nimbschen bij Grimma. Twaalf nonnen werden daardoor zó beïnvloed, dat zij besloten het klooster te verlaten. Dat ging natuurlijk niet zo maar. Daarom bedachten zij een plan: om in de wagen, die het klooster wekelijks voedsel kwam brengen, te vluchten. Zij verstopten zich achter lege haringtonnen. Negen van haar konden niet meer bij familie terecht (stel je voor: een gevluchte non…) en zijn toen in Wittenberg door Luther opgenomen. Hij bracht ze onder bij vrienden. Zo is Katharina van Bora waarschijnlijk bij de beroemde schilder Lukas Cranach terecht gekomen. Luther probeerde de dames aan de man te brengen. En dat lukte goed, behalve bij Katharina. Ze had wel al een relatie gekregen met een student uit Neurenberg, maar -nadat diens vader bezwaar had gemaakt- liet die het afweten. Toen Luther daarover klaagde, moet Katharina gezegd hebben, dat zij niet in was voor een oude man (één van Luthers oudere vrienden), maar zich wel kon voorstellen met hem zelf getrouwd te zijn. Luther was sprakeloos, maar nam het voorstel met beide handen aan! Zij trouwden toen in 1525, het jaar dat de Boerenoorlog begon. Het was een heel onzekere tijd en zij waren praktisch zonder middelen. Daarom waren veel vrienden van Luther het helemaal niet eens met die trouwerij. En de Katholieke tegenstanders lachten in hun vuistje over dat schandalige huwelijk tussen een monnik en een weggelopen non.

Luther had wel een aardig salaris als theologieprofessor, maar hij gaf het ook zo weer uit aan voorbijkomende bedelaars en allerlei mensen, die op hem een beroep deden. En er waren in die tijd heel veel mensen in nood! Er viel dus in dat huishouden heel wat te “managen”. Gelukkig had Luther in Katharina een vrouw getroffen, die daartoe in staat was. Soms moest ze de twee zilveren bekers, die ze van de keurvorst gekregen had bij haar huwelijk, naar het pandjeshuis brengen om weer wat baar geld te hebben. Overigens had de keurvorst ook het jaarsalaris van Luther verdubbeld: van 200 naar 400 guldens.

Hij stelde ook een in onbruik geraakt klooster als woning ter beschikking van de Luthers. Daar moest natuurlijk veel in vernieuwd worden om het een beetje geriefelijk te maken. Met grote voortvarendheid wist Katharina deze klus en nog zo veel meer te klaren. Van het kerkhof in de kloostertuin maakte zij een kruiden- en groentetuin voor het dagelijkse gebruik. Naast die tuin was een beek met een visvijver. Die hebben ze kunnen kopen, zodat ze ook geregeld vis konden eten. Het oude klooster had een “Braurecht”, waardoor Katharina haar eigen bier ging brouwen. Op haar aanraden kocht Luther nog meer land, waarop zij veeteelt en fruitteelt ging bedrijven. Zo voorzagen zij in hun eigen onderhoud. En dat was nodig ook, want zij had veel mensen te voeden en te verzorgen. Bij Luther in huis woonden nog een tante van Katharina en een oude knecht van Luther, vier verweesde nichten, studenten en gasten en natuurlijk ook personeel. Altijd waren er wel mensen op bezoek, die Luther wilden spreken. Al met al zaten er wel zo’n 40 mensen en soms meer aan tafel. Luther zat aan het hoofd en moet veel gesproken hebben. Beroemd zijn de “tafelgesprekken”, waarin mensen hun problemen aan Luther voorlegden en hij hen antwoordde.

Samen kregen zij 6 kinderen. Heel moeilijk hadden zij het, toen hun dochter Lenchen overleed. Luther was dankbaar, dat God hem zo’n vrouw gegeven had.

Na de dood van Luther, in 1546, heeft zij nog heel wat mee moeten maken. Maar dat is een ander verhaal. In 1552 is zij gestorven.

Na de bekendwording van de 95 stellingen ging er heel wat gebeuren in het toenmalige Duitsland. Luther had twee brieven met de stellingen gestuurd naar aartsbisschop Albrecht van Mainz en de bisschop van Maagdenburg, om daarmee te protesteren tegen aflaathandel van Tetzel. Toen daar geen reactie op kwam, stuurde hij de stellingen ook naar een aantal vrienden en geleerden. Buiten hem om werden de stellingen toen in verschillende steden gedrukt, in aanplakbiljetten en vlugschriften, die veel aftrek vonden. Door de zo juist uitgevonden boekdrukkunst konden ze op die manier heel snel in Duitsland verspreid worden. Uiteraard werden de stellingen toen in het Duits vertaald (ze waren eerst in het Latijn opgesteld). Tenslotte moet Luther ze op 31 oktober 1517 aan de deur van de slotkerk te Wittenberg bevestigd hebben, om daarmee een dispuut op gang te brengen. Die datum is niet helemaal zeker, maar ligt wel voor de hand, omdat het de dag is vóór Allerheiligen. En op die dag werd er in Wittenberg al jaren lang een groot aflaatfeest gehouden, waarin de slotkerk met al zijn relikwieën centraal stond. Keurvorst Frederik van Saksen deed er alles aan om dit feest te promoten, omdat hij de inkomsten daarvan goed kon gebruiken voor zijn pas gestichte universiteit.

Toen er overal veel ophef kwam over de stellingen, besloot Luther een verhandeling te schrijven om een en ander nog nader uit te leggen: “Sermoen over de aflaat en de genade” (1518). Toen is de strijd pas goed begonnen. De geestelijkheid wilde Luther aanklagen in Rome, maar de Augustijner orde waartoe Luther behoorde besloot tot een discussie op het convent van de orde in dat jaar in Heidelberg. Veel geleerden heeft hij daar van zijn standpunt weten te overtuigen. Op aanraden van de vicaris van zijn orde, Johannes von Staupitz, zend Luther een nadere uiteenzetting van zijn stellingen aan de Paus, de zogenaamde “Resolutiones”. Daar worden de stellingen als “ketters” verworpen en Luther wordt ontboden om binnen 60 dagen in Rome te verschijnen. Ook kardinaal Cajetanus, die vicaris van de Paus was op de Rijksdag (soort parlement) te Augsburg, ging zich er mee bemoeien. En de keurvorst van Saksen, die op goede voet wenste te staan met de Paus, omdat hij deze nodig had bij de ophanden zijnde keizerverkiezing. Zo werd Luther betrokken in een politiek spel! Gelukkig vond de keurvorst, die een oprecht Christen was, dat Luther maar beter niet naar Rome moest gaan. Hij schreef dienaangaande een brief naar de Paus, met het voorstel Luther in Augsburg te verhoren. Zo werd uiteindelijk besloten, dat Luther niet naar Rome hoefde, maar zijn zaak mocht verdedigen in Augsburg. Cajetanus zou hem daar verhoren. Dat gebeurde van 12 tot 14 oktober 1518. Luther hield stand en wilde zijn mening beslist niet herzien. Hij beschuldigde zelfs de rechters, dat zij slecht geïnformeerd waren. Hij kon daarna nog net op ’t nippertje uit Augsburg wegvluchten. Weer aangekomen in Wittenberg bleef Cajetanus hem achtervolgen, teneinde hem uitgeleverd te krijgen naar Rome. Gelukkig ging de keurvorst overstag en besloot hij daaraan niet mee te werken. Eerst moesten geleerden maar eens bewijzen, dat Luther een ketter was, zo zei hij.

Op 12 januari 1519 sterft keizer Maximiliaan. Er moest een nieuwe keizer gekozen worden, wat veel voeten in de aarde had. Op 28 juni valt de beslissing ten gunste van Karel V, de kleinzoon van Maximiliaan. Ondertussen vond er in Leipzig een dispuut plaats tussen prof. Andreas Karlstadt, een Wittenberger collega van Luther, en prof. Johannes Eck uit Ingolstadt, een pauselijk theoloog. Ook Luther is daarbij aanwezig. Zij spraken over het gezag van de paus, die de bevoegdheid had aflaten in te stellen. Karlstadt was niet opgewassen tegen de slimme Eck, waardoor Luther zelf moest ingrijpen. Eck haalde het concilie van Konstanz aan, waarop Johannes Hus, de reformator uit Tsjechië, was veroordeeld. Luther vond dat heel onterecht, omdat Hus goede Bijbelse standpunten had. Zo kwam het gesprek op het gezag van de Bijbel, en die stelde Luther boven het gezag van de paus. In dat jaar, 1520, zagen nog verschillende geschriften van Luther het licht. Zoals “Sermoen van de goede werken” en “An den Christlichen Adels deuyscher Nation von des Christlichen Standes Besserung”. Luther pleit daarin voor een “vrij” concilie, georganiseerd door de overheid en niet meer door de geestelijkheid. Hij ging hiervoor uit van het “algemeen priesterschap van de gelovigen”, waardoor ook de overheid zeggenschap had over geestelijke zaken. Luther verdiepte zich steeds meer en meer in de grondteksten van de Bijbel, Hebreeuws en Grieks, waarmee hij ook veel humanisten (zoals Erasmus en Melanchton) op zijn hand kreeg.

Toen vaardigde de paus de bul “Exsurge domine” uit, waarmee Luther in de kerkelijke ban werd gedaan (15 juni 1520), tenzij hij zich binnen 60 dagen van zijn dwaalweg bekeerde en zich onderwierp aan het pauselijke gezag. Luther antwoordde met het geschrift “Aan de Christelijke adel der Duitse natie”. De keizer koos nu ook partij en veroordeelde de leer van Luther als ketterij. Luthers boeken werden in Leuven en Leuk in ’t openbaar verbrand. Hierop antwoordde Luther met “over de Babylonische gevangenschap” en hij liet de pauselijke bul officieel verbranden. Bovendien gaf hij een nieuw verweerschrift uit: “Over de vrijheid van een Christenmens”. Hij roept daarmee de keizer, vorsten en steden op om zich bij hem aan te sluiten.

In het begin van 1521 zal de rijksdag in Worms plaatsvinden. Luther heeft het voornemen daarheen te gaan om zijn zaak te verdedigen. Veel van zijn vrienden vreesden het ergste, maar Luther bleef onvermurwbaar. Op 3 januari kwam er een nieuw bul uit Rome: “decet romanus pontifex”, waarmee opnieuw de banvloek over Luther werd uitgesproken. Toen even later de rijksdag werd geopend, werd direct de vraag gesteld of het zinnig was Luther naar de rijksdag op te roepen. De geestelijkheid was hier fel tegen, maar de Stände (adel en steden) waren voor, zodat de keizer de knoop doorhakte en Luther uitnodigde.

Op 16 april rijdt Luther de stad binnen. Direct daarna werd hij gehoord. Al gauw bleek, dat het niet ging om hoor en wederhoor, maar uitsluitend om de vraag of Luther wilde herroepen. Dat weigert hij. Beroemd zijn de woorden: “Hier sta ik, ik kan niet anders”.

Toen viel ook het burgerlijke doek voor Luther. De keizer tekent de rijksban. Luther was toen vogelvrij, maar vrienden ontvoerden hem naar de Wartburg bij Eisenach, waar hij een jaar lang verbleef als Jonker Jörg en het Nieuwe Testament in het Duits heeft vertaald.

In de tijd van Luther werd de theologie beheerst door het zogenaamde Thomisme. Daarmee wordt de leer van Thomas van Aquino bedoeld.

Thomas is geboren in 1224 op een landgoed bij Napels. Hij is nauwelijks 50 jaar geworden. Het grootste deel van zijn leven heeft hij gewoond in Parijs, waar hij theologie professor was aan de universiteit. In die tijd werd theologie pas een echte wetenschap, en Parijs gold als het centrum van wetenschapsbeoefening. Door de vele geschriften van zijn hand kreeg Thomas al spoedig grote vermaardheid. In zijn theologie ging hij terug tot Aristoteles, de beroemde Griekse filosoof uit de oudheid. De werken van Aristoteles waren nog niet zo lang bekend. Het was een gunstig gevolg van de gevoerde oorlogen met de Arabieren. Thomas heeft Aristoteles uit het Arabisch vertaald en voor onze wereld toegankelijk gemaakt. Hierdoor is zijn gedachtegoed opgenomen in het Christelijke denken. Waar hebben we het dan over? Over filosofie en natuurkunde, wiskunde en astronomie. Het gaat dus merendeels over “exacte” vakken . De denkwijze die daarvoor nodig is brengt Thomas over op de theologie. Hierdoor wordt alles benoembaar en inpasbaar in één groot systeem. Dat noemen we het Thomisme.

Maar er kwam al gauw weerstand tegen zo’n perfect afgerond systeem. In Engeland waren twee geleerden: Duns Scotus en Willem van Ockham, die het er niet mee eens waren. Ze zeiden, dat je toch niet alles kunt inpassen in een groot systeem van onbetwijfelbare waarheden. Je kunt ook niet op alle vragen een antwoord hebben. Thomas ging er nog van uit, dat je met je verstand alle geloofsvragen kon oplossen. De Angelsaksische geleerden noemden als voorbeeld “God”. Je kunt toch niet meer van God zeggen dan wat ons door Hem geopenbaard is?

Daarna kwam er een stroming op, die wij “Humanisme” noemen. Ook de humanisten gingen terug tot het “oude denken”, met name tot Socrates (4e eeuw v.C.). De zintuiglijke waarneming speelde een grote rol: alleen wat je kon zien, was waar. Vertrouwen op je eigen verstand is belangrijker dan geloof in goden of God. De klemtoon kwam te liggen op de waardigheid van de mens, zijn vorming en ontwikkeling, menselijke zelfontplooiing en het belang van het individu. Humanisten ware wars van dogma’s, door de kerk opgelegde “waarheden” en potjeslatijn. Zij gingen terug tot de bronnen: het oude Grieks!

Erasmus, de meeste bekende humanist uit de tijd van Luther, heeft niet persoonlijk aan de Reformatie meegewerkt, maar wel zijdelings door veel kritiek te geven op de paus en de kerkelijke wantoestanden. Hij schreef daartoe een boekje, “Lof der zotheid”, waarin hij een opgevoerde persoon, “Zotheid” genaamd alle punten van kritiek liet opsommen, die hij natuurlijk zelf niet zo maar mocht uiten. Belangrijker nog was, dat hij het Nieuwe Testament heeft uitgegeven in het oorspronkelijk Grieks. Hij had het oude Grieks geleerd en beschikte over een zestal oude Griekse handschriften. Van daaruit heeft hij het Nieuwe Testament opnieuw vertaald en daarbij aangetoond, dat de Vulgaatvertaling (de oude Latijnse vertaling die men in de kerk gebruikte) op bepaalde punten onjuist was. Zijn vertaling heeft de naam gekregen van “textus receptus”. Hij kwam klaar in 1516. Luther heeft die vertaling mooi kunnen gebruiken voor zijn vertaling naar het Duits, in 1521.

Erasmus is niet meegegaan met de Reformatie. Hij vond het optreden van Luther veel te drastisch. Hij heeft nog wel geprobeerd te bemiddelen, maar tenslotte kon hij zich toch niet van de oude kerk losmaken. Veel van zijn gedachtegoed vinden we wel bij Luther terug. Wat Erasmus bijvoorbeeld zegt over het wezen van de Heilige Schrift, over haar betekenis voor het tijdelijke en eeuwige leven, is echt Luthers.

Al met al, kun je zeggen, was ook het geestelijke klimaat rijp voor wat “anders”. De “waarden”, die eeuwen lang stand hadden gehouden, begonnen aan alle kan- ten te wankelen. Het tijdperk van de “verlichting” was op komst. Het individu kreeg het voor ’t zeggen. Machtige instituten als de kerk en het keizerdom en de ridderstanden hadden afgedaan. De uitvinding van de boekdrukkunst maakte ook nog veel nieuwe gedachten toegankelijk voor het gewone volk. Men kon zelf gaan lezen, wat er in de Bijbel staat!

Je zou kunnen zeggen, dat Luther leefde op een keerpunt van twee wereldbeelden: het oude middeleeuwse en het nieuwe tijdperk van humanisme en renaissance. In de “oude tijd” waren kerk en wereld een eenheid, bijeengehouden door de hogere “standen”, de vorsten en adel en de geestelijke hoogwaardigheidsbekleders: paus, kardinalen en bisschoppen. Het “gewone volk” had eigenlijk niets te vertellen. Dit wordt wel anders na de opkomst van de steden. Het begon in Italië, in de veertiende en vijftiende eeuw. De steden werden machtiger en machtiger en groeiden uit tot stadsstaten, die onderling de hegemonie bevochten. De Paus stond daar eigenlijk buiten. De steden werden gedomineerd door magistraten en gilden. Met de ridderschap was het ook afgedaan. In Duitsland is de oude structuur van aparte vorstendommen nog langer blijven bestaan. In de tijd van Luther waren er tal van zulke aparte staatjes. Dit “heilige roomse rijk der Duitse natie”, zoals het wel genoemd werd, is na de Napoleontische tijd ten onder gegaan. Eigenlijk heeft de Duitse eenheid pas na de eerste wereldoorlog gestalte gekregen. Wie postzegels verzamelt van Duitsland weet hoeveel albums je dan nodig hebt, al die aparte staatjes gaven eigen postzegels uit.

Luther woonde in het land van de keurvorst Frederik van Saksen, bijgenaamd “Frederik de Wijze”. Dat was toen een machtige staat, die tot bloei kwam door een wijs beleid van de keurvorst. Frederik zag zijn functie als een goddelijk ambt, van God Zelf verkregen. Het ging hem dus niet om macht en materieel gewin, maar om vrede en recht in zijn gebied. Daardoor heeft hij ook Luther in bescherming genomen, om hem recht te doen.

Maar ook in Duitsland kregen de steden steeds meer te zeggen. Officieel werd het grote Duitse gebied bijeengehouden door de leiding van een keizer, die gekozen werd door de keurvorsten. In Luther’s tijd was dat Maximiliaan uit het geslacht der Habsburgers (1459-1519), maar die werd door ziekte steeds minder bekwaam om aan het keizerrijk leiding te geven. Toen hij in 1518 overleed moest er een andere keizer gekozen worden. De paus had daarbij ook een stem in het kapittel. Frederik van Saksen was een goede kandidaat, maar de keurvorsten kozen tenslotte voor Karel I, de kleinzoon van Maxilimilaan. Hij was nog erg jong (in 1500 geboren), maar sinds 1516 koning van Spanje. Zijn vader, Filips de Schone was jong gestorven (1478-1506). Zijn moeder was “waanzinnig” en is de geschiedenis in gegaan als Johanna de Waanzinnige (1479-1555). De jonge Karel werd opgevoed door een Nederlandse leraar, die later als paus Adrianus VI nog geschiedenis zou maken.

Keizer en paus leken twee antipolen, maar zij hielden elkaar toch in stand. Karel was diep overtuigd van zijn “goddelijke roeping”. Hij ging er van uit, dat de keizer het hoogste wereldlijke ambt in de Christenheid bekleedde en daarom ook voor die Christenheid en dus voor de kerk een zware verantwoordelijkheid droeg. Hij regeerde over het hele toenmalige Europa, een droom die later ook Hitler probeerde waar te maken. Hij regeerde zelfs over de hele wereld. Bekend zijn zijn woorden, dat in zijn rijk de zon niet onderging! En dat was waar, want nog niet zo lang geleden had Columbus Amerika ontdekt en inmiddels waren er tonnen Amerikaans goud naar Spanje gevloeid.

Toch werd er ook van enkele kanten aan zijn troon gerukt. Ik bedoel: de opkomst van de nationale staten Frankrijk en Engeland. Daar had Karel, die na de kroning in Aken in 1520 de naam van Karel V had aangenomen, concurrentie gekregen van Frans I en Hendrik VIII. Ook had hij het moeilijk met de Mohammedaanse zeeroversstaten in Noord-Afrika en de Turkse sultan Suliman I, die regeerde van 1520-1566. Menige oorlog moest worden uitgevochten.

De geestelijke wereld stond in deze tijd ook herhaaldelijk op z’n voegen te trillen. De pausen gedroegen zich meer als wereldlijke heersers dan als geestelijke leidslieden. Eén voordeel is, dat zij wel vaak veel oog hadden voor mooie kunst. Daardoor werden beroemde kunstenaars aan het werk gehouden en kunnen we nu nog genieten van hun kunstwerken. Deze pausen worden ook wel “renaissance”-pausen genoemd, omdat in hun tijd de terugkeer naar de oude Grieks-Romeinse vormen werd nagestreefd. Het is een lust om nóg een kijkje te nemen in de Sixtijnse kapel te Rome of in de St. Pieter en in Florence en Siëna en Pisa en zo kan ik nog wel tientallen prachtig bewaarde steden noemen! Verschillende pausen stamden uit het geslacht Borgia. Daarna kwamen  vertegenwoordigers van het geslacht der Medici, het beroemde bankiersgeslacht. In Luthers tijd waren dat Julius II , Leo X en Clemens VII. Tusen hen in stond een Nederlander, Adrianus VI. Hoe wereldlijk de andere zich gedroegen, zó geestelijk was deze sympathieke man. Op de rijksdag in Neurenberg begon deze paus met een oprechte schuldbelijdenis voor de fouten, die de kerk gemaakt had. Jammer dat hij maar zo’n korte tijd de regie in handen heeft gehad. Wie weet hoe het anders gelopen had?

Maarten Luther deed in het klooster van Erfurt alles, wat van een monnik werd verlangd. Hij dacht daarmee de “gerechtigheid” van God te bereiken . In al die voorbeeldigheid werd hij al spoedig tot het priesterambt toegelaten(1507). Hij mocht ook veel studeren. Al gauw zien we hem ook al filosofische colleges geven. Hij was een knappe kop en werd door al zijn mede-broeders geëerd. In 1511 werd hij met een bijzondere opdracht namens het klooster naar Rome gestuurd. Veel kerkgebouwen heeft hij daar bezocht, maar de paus zelf heeft hij niet mogen ontmoeten. De prior van het klooster, Johannes von Staupitz, moedigde hem aan theologie te gaan studeren, Dat deed hij en al spoedig werd hem een professoraat in Wittenberg aangeboden. Hij werd daar ook met de prediking en zielzorg in de stadskerk belast en tenslotte ook tot districtsvicaris over elf kloosters beroepen. Hij was dus een druk bezet en veel gevraagd man. Eigenlijk rusteloos, want wat hij zocht vond hij niet: de genade van God. Hij wilde het allemaal nog te veel zelf doen. Hij dacht ook, dat het zó moest! Gelukkig had hij iemand naast zich, die hem een andere weg wees: de weg van Christus, de weg van Zijn kruis. Door de jonge Maarten aan te moedigen theologie te gaan studeren, bracht Von Staupitz hem in aanraking met de Heilige Schrift en met name met de Psalmen. Daar vond hij de werkelijke “gerechtigheid” van God, namelijk dat God genadig en barmhartig is en de zonden vergeeft. Niet de toornige en straffende God. zoals hij God voordien altijd gezien had. Vooral van Paulus, in de Romeinenbrief, heeft hij geleerd, dat het niet de prestatie van de mens is om gerechtigheid te vinden bij God, maar uitsluitend genade en niets dan genade!

Hoe komt Luther er toe de Heilige Schrift als enige autoriteit voor het geloof en de kerk te beschouwen? Omdat hij door Bijbelstudie zijn persoonlijke heil ervaren heeft, toen hij antwoord kreeg op de prangende vraag die hem jaren lang bezig hield: Hoe krijg ik een genadige God? Antwoord uit de Bijbel: Door te geloven in Jezus Christus en Die gekruisigd!

Dor zijn Schriftstudie heeft Luther ook nieuw zicht op God mogen ontvangen. Dat God met Zijn liefdewil gericht is op de verlossing van zondige mensen. En dat Hij dat geëffectueerd heeft in Jezus Christus, langs de weg van het kruis. Hij volgt hierin helemaal de apostel Paulus met zijn kruistheologie. “Een vaste burg is onze God, een toevlucht voor de Zijnen”, zó klinken de beginregels van Luthers strijdlied. Daarmee wordt het centrum van Luthers geloof weergegeven: Dat God waarachtig is en getrouw, en dat Hij met zekerheid Zijn plan met mens en wereld volbrengt. Hoe komt Luther aan deze zekerheid? De openbaring in de Bijbel leert hem dat. Het Woord van God zegt hem dit. Zonder dit Woord zou hij het nooit geweten hebben! Daarom hangt hij zo aan dit Woord: zonder dit Woord is er geen werkelijk leven in de mens. Het is Gods kracht zelf en dus bron van alle menselijke kracht. Dat de mens deze kracht nodig heeft, maakt Luther duidelijk door zijn gedachten over de zonde: het radicale kwaad in de wil van ieder mens. Hij treedt hier in het spoor van Augustinus. Er kan geen sprake zijn van enige verdienste bij de mens, die hem op Gods genade kan voorbereiden. Dat kan alleen het Woord, en het Woord doet dat door de kracht van het geloof in Jezus Christus.

Hier komen we bij de kern van Luthers geloofsvisie: zijn genade- en rechtvaardigingsleer. God verlost de mens van zonde , schuld en dood, door zijn zonden te vergeven en hem zo te “rechtvaardigen”. Het is een “iustificatio imputativa”, een toegerekende gerechtigheid. Waarom toegerekend? Omdat God het de zondige mens “toerekent” ter wille van het volbrachte werk van Christus. De Heiland heeft aan Gods gerechtigheid voldaan voor iedereen, die in Hem gelooft. De mens wordt dan rechtvaardig verklaard doordat God hem ter wille van Christus de zonden vergeeft. Het is een “aliëna iustitia”, de gerechtigheid van iemand anders, van Christus, die de mens toevalt. “Nihil iustificat nisi sola fides Christi”  (Niets rechtvaardigt behalve het geloof in Christus). “Iustus ex fide vivet” (de rechtvaardige leeft uit het geloof).  Maar de grondslag van dat alles is de genade van God: “Gratia sola iustificat” (de genade alleen maakt een mens rechtvaardig voor God!). God is daarbij niet afhankelijk van de mens, hoe goed die het ook doet. De mens kan met niets de hemel verdienen! Hij moet alleen maar geloven en dankbaar Gods genade ontvangen. Hij kan daarbij ook vast vertrouwen op de waarheid van Gods beloften. Geloven is dan ook een persoonlijke verhouding tot God, met ethische consequenties. “Sola fide, sola gratia, sola scriptura!” Dit moet de kerk aan de mensen leren , want de kerk is de in het geloof bijeengebrachte gemeenschap, waarin de liefde tot elkaar gepraktiseerd wordt.